Monday, 13 March 2023

ISRAELRANGNI MA∙AMBI

 

ISRAELRANGNI MA∙AMBI

Samba-ketchio donggipa jat ba a∙songrangni ma∙ambiko niatgenchimode, Israel ba Ibri manderangni ma∙ambide ru∙utbea ong∙kuja ine aganna man∙gen. Uni gimin an∙ching Israelni sambaketchio donggipa jat ba a∙songrangni ma∙ambikoba niate nichengna.

Samba-Ketchio Donggipa Jatrangni Ma∙ambi

Mandeni biap damsano songdongchenganiko sandie niani gitade, Stone Age-ni bon∙achipak ong∙na nanga, una skang aro ua somoioba manderang rong∙kolrango nape dongachim ine Israelni ma∙ambiko sandirikite segipa John Bright agana. Totmarichi totmiting, kingmarichi kingmiting ba Paleolithic (Old Stone Age), Middle Paleolithic-ni somoioba Palestine jolo mande songdongahakon ine uno nikgipa mandeni manggrengrangko (skeleton) nie chanchichipa. Una skangde uamang maidaken dongenggen, haida re∙jojoean sokbaakon; Late Paleolithic chasongonisa manderang rong∙kolrango dongaha ine agana.  Chibibomni Chasong ba Ice Ageni bon∙achibara, haida 9000 millennium BC bilsirangoni mande ge∙a-gamanirangko daksninge nibaaha. Mesolithic Age (8000 millinium BC) bilsirangoba, manderang chiringrangni rong∙kolrango ( jekon Natufian Culture ine aganachim) nape dongaha.  Ua somoirango mande, matburingrangko sikar ka∙genchimoba, adita buringo cha∙gipa cha∙anirangko chimongaha aro ka∙sine ka∙sine an∙tangtang ge∙e-game niaha aro matburingrangkoba jilbaaha. Ua bilsi ba chasongrangon, Jerikooba mande songdongaha ine agana. Ua somoion Iraq-ni salgrochiba apsandakgipa jakkalanirangko nikaha. Iraqni Zanzi, Shanidar, Zawi Chemi, Kharim Shahirrango cha∙anirangko ge∙an baksa chimonganirangni chinrangko adita ma∙ambiko sandigiparang nikaha.

John Brightni aganani gitade, Palestine jolo mande songdongchenggipade Jerikoan ong∙a; uano 8000 millennium BC bilsirangon songdongahachim.  Uano, chonchongipa nokrangko rike ja∙manode songjinma ong∙pilaha. Skang chasongni manderangko primitive, jeko aganode pilak chanchianio ja∙manchakgipa ba skia man∙gijagipa ine ong∙achim. Indiba Jerikoo songdonggiparangko primitive ine aganna man∙jachim. Uamang uamangni song ba songjinmako ro∙ongchi kaduulachim. Ua gital chasongo ong∙ja, indiba totmarichi totmiting-kingmarichi kingmiting, Neolithic Age ba Gital Ro∙ongni Chasongosachim. Uamang uamangni nokrangko itachi rika, indiba namemanchaan reppia ba plaster ka∙achim. Uamang me∙dikrangko taria aro bimang ge∙gittam dakgipa:- pagipa, ma∙gipa aro degipa ine dongipa isol ba mitdeko olakkiachim. Una agreba uamang cholon ong∙sie janggi tangachim. Uamang, achak, do∙bok, mes, matchurangko jilaha, mi ratgipa gan∙chi ba katchirangko jakkalaha. Una agreba uamang uamangni ge∙a-gamanirangko gipin biapni manderang baksa badinggrika ba on∙sregrikaha. Haida ian Abrahamni atchina  bilsi hajalbonga skangan ong∙naba donga ine chanchichipa.

Jerikona agreba, Neolithic Age-ni somoio mande songdonggiparang uni sambajoloba aditade dongachim ine sandie nigiparang agana. Uamangoni bang∙batan a∙bachengode matburingrangko sikar ka∙e, rong∙kolrango nape ja∙manode game-ge∙e cha∙baaha.  Uandake gama-ge∙aniko  Iraqni Jarmo minggipa bipoba nikachim. Una agreba Ras Shamraoba me∙dikrangko tariaha aro ge∙a-gamanirangko dakahachim.   Anatoliani Hacilar aro Catal Huyuk-oba manderang songdongaha aro adita dakbewal-rikbewalrangko (culture) nikaha. Cilicia, Salgro Syria aro Cyprusoba manderang songdonge, me∙dikrangko tariahachim.

Neolithic Ageni somoio manderang ge∙e-game janggi tangan baksa, asonge kam ka∙gipa (office) manderangba ong∙kataha.  Paleolithic Ageode Nile Deltaara buring diltua aro matburingrangba bang∙achim. Ua biaponaba manderang matburingko sikar ka∙ange, unon dongkame ja∙manode songjinma ong∙srangaha. Songjinma ong∙ahaon uano asonge kam ka∙gipa, mongsongbate office-o ka∙giparangba ong∙kataha ine agana. Uandake baikamgipa songdonganiko Nile a∙kawerango nikbaaha.  Ua somoionin Nineve songjinmakoba rikchakataha ine agana. Uan Abrahamni dongna  ritcha 25 bilsina skangan ong∙aha ine agana.

Silko tariaonin Neolitithic Age bon∙ange, Chalcolithic ba Copper Age a∙bachengskaaha. Iani a∙sel Mesopotamiao, daka-rikanio (culturally) namroro-silroroaha. Silko jakkalani gimin ge∙a-gamanirang nambataha. Gama-ge∙anina chiko jokatna donggerangko cho∙aha. Manderangba jelbra-jelsuae songjinma  ba city-state a∙bachengaha. Ua somoioni Mesopotamia Civilization a∙bachengaha.

Mesopotamiani kosak  jol songjinma ong∙e, pilak daka-rikanio namroro-silroroengon, ka∙machipakde songadam ong∙kuengachim.  Tigris chibimani sambajolo donggipa, Lower Mesopotamia, jean songadam ong∙achim, uamangba ge∙a-gamanio namroroaha aro a∙ako dingtang dingtang bimango tarina changgiparang bang∙aha. Uamang a∙anikon dingtang dingtang  matburing aro mitderangko nitobee tarina changanina mingsingachim. Uan Abrahamna bilsi 2000 mang skangchim ine agana.

4000 millennium BC-ni bon∙kamachibara, Mesopotamia gimikon silroro-namroroani ba civilization gipaha. Lower Mesopotamia silroro-namroroan baksa, dal∙gipa songjinma ong∙baaha. Ua biapo gama-ge∙anina mikka waani chu∙ongjani gimin uamang, chibimani chikon dongge cho∙e ra∙baaha. Ua donggerangko cho∙ani salsano man∙jaha, indiba baditaba ritcha bilsirangko nangaha. Sea-jotaniba nakataha, uko Sueria rangan a∙bachengama ma badiaba jatrangsama, sandie nigiparang namede aganna man∙ja, indiba civilization ba silroro-namroroanide Sumeriarangchin ong∙aha ine agana.

Ia Sumerianranga sawarang aro banoni re∙baa darangba name aganna man∙ja. Uamang Fourth Millennium BC bilsirango Mesopotamiao donga aro uamangan Lower Mesopotamiao silroro-namroroani ba civilizationko ra∙bachenggiparang ong∙a. Uamangan sea-jotanikoba a∙bachengna nanga ine chanchichipa.

Palestine joloba Chalcolithic Culture ba dakbewalrangko nikna man∙a. Mongsongbate ua somoimitingo songadamo janggi tanganian ong∙bata. Adita mande songdonggipa biapranga, Jordan chibimani rikam jekai Beersheba aro Negeb. Haida uan 3500 B.C-mango ong∙naba donga ine agana. Uamangni somoioba a∙aniko me∙dik tarie jakkala aro nokrangko jakchi tarigipa itachi rika aro pangchakanikode ro∙ongko dona. Itachi rikoba nokningko aro a∙palchipakkode nitobee taria. A∙aonikon asonge donggipa mitdeni bimangkoba taria.  Indiba ua somoio uno songdonggiparangko Israel ba Ibri manderangni gimin mamingba janapani dongjachim. Kakketko agangenchimode ua ma∙ambi chansokkujamitingo ba pre-historic chasongode Israel ba Ibri jatan dongkujachim.

Predynastic culture ba badiaba jatni bewalko name ja∙rikna skangan Egypt-oba mande songdongaha aro ua chasongko Neolithic Fayumian culture ine agana. Ua chasongan Egypto mande songdongchenggipa ong∙genkon ine agana.  Uamangni dakbewal ba cultureko , Badarian, Amratian,  Gerzean ine agana. Uan, kangalgipa songadamni dakbewalrangsan ong∙kuaengachim. Uamangni nokko, tilu gita dakgipa bipangrangko done a∙mang reppiesa rikaia. Ua somoion uamangba, me∙su, bite aro uandakgiparangko ge∙e-game janggi tangbana a∙bachengaha. Mesopotamiao gita, Egyptoba sea-jotani a∙bachengaha aro ua sea-jotaniko hieroglyphic script ine mingachim. Uamangni chasongoba silko jakkalanirangba dongaha aro Sinai Peninsulani a∙ningoniko kam ka∙anirangkoba janapani donga.  Dal∙begipa Nile chibima dongani gimin uamang ringkoba jakkalaha.

Ma∙ambi chansokkujamitingon, haida fourth millennium B.C-o Egypto predynastic culture ba dakbewalrang dongaha. Unomiting Mesopotamiao Protoliterate cultureko nikna man∙skaaha. Adita bilsirangni ja∙mano Palestine jolo Tama ba Bronze-ko jakklaniko nikaha. Unikode Palestine-o man∙gipa me∙dikrangkon Egyptoba nikaha. Una agreba Egyptni dakbewalrangko Mesopotamiaoba nikaha. Egypto sea-jotani nakataniba haida Mesopotamiarangni dakbewalrangko nike ja∙rikpaakon ine chanchichipa. Uarangko niate, uamangni chasongoba a∙song ge∙sa-ge∙gipin baksa nangrimani, haida bosturangko sregrikanirang donga ine sandie nigiparang agana.

Abraham, Haranoni uni nokni manderang aro jilanirang baksa Isolni mesokgnigipa a∙songona re∙chakatbaaha.  Minggipin dake aganode ua Palestineona jitbaaha. Ua Isolni dilanichi re∙baaha. Ua somoiode Israel jat ba Israel ma∙chongan dongkuja. Uni gimin uko Israelni ma∙ambi ba History of Israel ine agannaba man∙ja. Uan prehistoric ba ma∙ambi chansokgijani chasong ong∙a. Kanaanona sokna skang uamang biap damsano songdong-a∙chakamgija, uamang jilanirang baksa biap damsaoni damgipinona jitroroesa janggi tanga, jekon nomadic ba semi-nomadic ine aganna man∙gen.

Israelrangni Ma∙ambi

Israelrangni ma∙ambiko mongsongbate pagiparangko, Mati 1:2-20-na mesoka. Uno mesokani gita, uamangni pagitchamko Abraham minga. Abraham Ishakko ba∙aha; Ishak Jakobko ba∙aha aro Jakob Juda aro uni jonggiparangko ba∙aha; aro Juda Tamaroni Perezming Zerako ba∙aha; aro Perez Hezronko ba∙aha, aro Hezron Ramko ba∙aha; aro Ram Amminadabko ba∙aha; aro Amminadab Nahsonko ba∙aha, aro Nahson Salmonko ba∙aha; aro Salmon Rahaboni Boazko ba∙aha; aro Boaz Ruthoni Obedko ba∙aha, aro Obed Jesseko ba∙aha, aro Jesse Daud rajako ba∙aha. Aro Daud Uriani jikoni Solomonko ba∙aha, aro Solomon Rehoboamko ba∙aha, aro Rehoboam Abijako ba∙aha, aro Abija Asako ba∙aha, aro Asa Jehoshaphatko ba∙aha, aro Jehoshaphat Joramko ba∙aha, aro Joram Uzziako ba∙aha, aro Uzzia Jothamko ba∙aha, aro Jotham Ahazko ba∙aha, aro Ahaz Hezekiako ba∙aha, aro Hezekia Manasseko ba∙aha, aro Manasse Amonko ba∙aha, aro Amon Josiako ba∙aha, aro Babylonona re∙angani somoio Josia Jekonia aro uni jonggiparangko ba∙aha. Aro Babylonona re∙angani somoio Jekonia Shealtielko ba∙aha aro Shealtiel Zerubbabelko ba∙aha, aro Zerubbabel Abiudko ba∙aha, aro Abiud Eliakimko ba∙aha aro Eliakim Azorko ba∙aha, aro Azor Sadokko ba∙aha, aro Sadok Akimko ba∙aha, aro Akim Eliudko ba∙aha, aro Eliud Eleazarko ba∙aha, aro Eleazar Matthanko ba∙aha, aro Matthan Jakobko ba∙aha, aro Jakob Mariamni se Josephko ba∙aha, ia Mariamo Jisu atchiaha, jeko Kristo minga.

Ua kosako janapgipa Israelrangni pagitchamrangko niate, uamang Abrahamni deritchu-su∙ritchurang ong∙a ine nikatna man∙gen. Una bateba an∙ching sandiangkuode, Abrahamni pagipakoTera minga ine nikna man∙gen. Maini giminsa indakode, uano Terako janaskaja, iani gimin an∙ching aditako niate nina. Abrahamni pagipa Teraara, Euphrates chibimani nalsachi Jajong mitdeko olakkigipa ong∙achim. Isol Jihovako olakkigija, gipin mitderangko olakkianiara Isolni skani ba namnikani ong∙jachim. Ua mitdeko olakkiasan ong∙aigija, mitdeko bimang dake uko palgipaba ong∙achim. Haida ua, ua somoio, ua mitderangni bimangko tariean jik-dedrangko janggi tangdilenggenchim. Abrahamba, uni pagipa baksan Jajong mitdekon olakkienggen aro pagipaan mitdeni bimangko tarigipa ong∙ani gimin, haida uaba mitdeni bimangko tarina changenggenchim. Uni pagipa baksa Jajong mitdeko olakkiaonikon, Abrahamko Isol Jihova, Uko olakkichina aro Una dangdike on∙china okamaha. Mandeni ga∙akani ja∙mano, an∙tangko olakkichina Sastroo janapgipa Isolni okamchenggipade Abrahaman ong∙a. Israel jatrangara Isolni, an∙tangko olakkichina okamgiminrang ong∙a. Be∙en-bimang gita niatode uamangni pagitchamde Teraan ong∙a ine aganna man∙gen, indiba bebera∙ani ba Isolni okamaniko niate, uamang Abrahamoni ong∙baa ine aganna man∙gen.

Abrahaman Isolni okamchenggipa mande ong∙oba, uko Israel inede mingkujachim. Jakobni somoionisa, ba Jakobkosa Israel ine mingbae uan, kotok chi∙gni Israel jatrangni pagipa ong∙baaha. Unonisa uamang jelbra-jelsuae chiga dingtang a∙dok gipinona re∙roroe, Isolni donsogipa Kanaan minggipa biapo songdongeaha. Uano songdongmitingo, akkal bima sokchange chram waknachilchange, sokna brange alna tengtee, ta∙skoko man∙jae mijarengko nikjae ja∙mano Egypt a∙songo songdongeaha. Egypt a∙songo songdonge jelbra-jelsuahaon, uamangko Egyptni manderang mikron bu∙su bue, nokkol itaha. Uno nokkol ito, uamangni duk chakako aro grapako nike, Isol Moseko watate jakgitel ong∙ataha.

Kosako janapgiminrangko niate, mandeni be∙en-bimang gita sandiangode, uamangni pagitchamde Teraan ong∙a ine aganna man∙gen. Bebera∙anio ba Isolni okamaniko niatede Abrahamsa Israel jatrangni pagipa ine aganna man∙gen; indiba Sastroo mesokgipa, Isolni pattianiko man∙chenggipade Jakobsa ong∙a aro ukosa Israel ine mingaha. Uni gimin pattiako man∙aniko niatede, Jakobsa uamangni pagitcham ong∙a ine aganna man∙gen.

(Chu∙gimikko Mikrak Chadambe ki∙tapo man∙gen)

No comments:

Post a Comment